طراحی مدل جامع نگر در مطالعه پدیده افتراق شهری

جدایی اجتماعی_فضایی در شهرها(یا افتراق شهری)، پدیده‌ای چند بُعدی است که در فضا و زمان حادث می‌شود. این پدیده تنها به واسطه فضاهای تکه‌تکه شده یا تمایزات و اختلافات اجتماعی_اقتصادی مشخص نمی‌شود بلکه در بیشتر مواقع مرزهای تقسیم از برهم کنش جمیع موارد و تمایزات شکل می‌گیرند؛ اما تاکنون نگرش به این پدیده و مواجهه با آن به صورت جامع صورت نگرفته است. افتراق شهری به طور ابتدایی مسئله‌ اجتماعی شناخته شده‌ای است اما به فضا به عنوان عاملی مؤثر در شکل‌گیری و گسترش آن توجه چندانی نشده است. به همین دلیل نیز برای رفع این پدیده، نام و نشانی از شیوه‌های تحلیلی توأمان فضایی و اجتماعی_اقتصادی دیده نمی‌شود. در مقاله حاضر با استفاده از شیوه خط سیر «توسعه نظریه» که مبتنی بر مرور ادبیات موضوع به منظور توسعه و تکامل نظریه‌های موجود است، مفهوم افتراق شهری، به گونه‌ای که شرح‌ دهنده دقیق و همه‌جانبه‌ای از واقعیت بوده و از قابلیت بالای پیش‌بینی در اجرا برخوردار باشد، بسط داده شده است. در فرایند بسط مفهومی، این پدیده به دلیل حمل معانی فضایی نهفته، پدیده‌ای فضایی و اجتماعی_اقتصادی معرفی شده و با توجه به سهم هریک از ابعاد در ظهور افتراق شهری، مدل بررسی و مطالعه جامع‌نگر، مشتمل بر چهار بخش (محدوده‌های دارای ویژگی افتراق فضایی، محدوده‌های دارای ویژگی جداافتادگی (افتراق کامل)، محدوده‌های دارای افتراق اجتماعی_اقتصادی و محدوده‌های فاقد جدایی اجتماعی_فضایی(یا محدوده‌های یکپارچه)) طراحی و پیشنهاد شده است. به منظور آزمون مدل، محلات شهر اصفهان انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتند. سنجش وضعیت هر یک از 188 محله شهر و جایگاه آنها در مدل، حکایت از انطباق بالای نتایج با واقعیت و کارایی مدل در توصیف شرایط و جایگاه عرصه‌‌های شهری دارد. قرارگیری محلات محرومی مانند علیقلی‌آقا، زینبه، وحید، همت‌آباد، مارچین، جویباره، کوجان، بابوکان، شهشهان، اطشاران و قائمیه در محدوده افتراق کامل(جداافتادگی) و همچنین واقع شدن محلاتی مانند ملک، محدوده دانشگاه اصفهان، باغ نگار(آئینه‌خانه)، آبشار، سعادت‌آباد، هزار جریب، برازنده و شیخ اشراق (که از شرایط مطلوبی در هر دو بعد برخوردارند) در بخش فاقد افتراق مدل، گویای این واقعیت است. بر این اساس مدل جامع‌نگر پیشنهادی به واسطه ارائه تصویری واقعی از وضعیت افتراق محلات شهری می‌تواند به عنوان ابزاری در تصمیم‌سازی‌ها به کار رفته و با توجه به موقعیت قرارگیری محلات در هر یک از بخش‌های مدل، پایه‌ای برای تعریف اولویت‌ها و نوع اقدامات در برقراری توازن و برابری شهر به شمار آید.